Piraziz Şehri (Abdal İskelesi)
Piraziz kasabasının kurulduğu yerde Türklerden önce herhangi bir yerleşmenin mevcut olduğuna dair bir bilgi yoktur. Eldeki en eski bilgililer 15.yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı tahrir defterleridir. Buna göre ilçenin bulunduğu bölge, 1455’te Davut Kethüda Bölüğü adıyla müstakil bir ünite olarak teşkilatlandırılmıştır. Bu yeni yapılanma Pazarsuyu ile Piraziz deresi arasındaki alanı kapsamaktadır. Çepni lideri Beğmiş oğlu Davut Kethüda’nın askeri faaliyet alanı olan bölge, Osmanlı idari sistemi içine girince de onun adıyla anılmıştır.
Bu idari ve mali alan içinde Bendehor adıyla bir kale ve çevresinde gayrimüslimlerin oturduğu bir köyde vardır. Şimdi kalıntıların bulunduğu kalenin çevresi Piraziz’in Kaleyanı Mahallesidir. Örneklerine başka yerlerde de rastlanan tek burçlu bu küçük palanka, bölgenin en eski ve Türklerden önceki yerleşimine işaret etmektedir. Türklerin yaşadığı ve Türkçe olmayan Bendehor adının nereden geldiği tam olarak bilinmemektedir.
Burada bulunan kalenin varlığı, yöredeki yerleşim alanlarının askeri, idari ve ticari bakımdan merkezi olup olmadığı konusunda da bir ipucu olabilir. Nitekim 1455 tarihli vergi defterinde “tâb-i Bendehor” kaydı taşıyan üç önemli malỉ üniteden söz edilmiştir ki bunlar Davut Kethüda, Elmalı ve Ebulhayır’dır. Bu durumda Bendehor Kalesi üç divandan oluşan nahiye türü bir idarî ünitenin de merkezidir. Bu divanlar bütün olarak ele alındığında, şimdiki Gülyalı ile Piraziz ilçeleri ve Kovanlık Beldesi’nin bir kısmını kapsayan coğrafya karşımıza çıkmaktadır. Başka bir ifadeyle, en azından bir süreliğine, bahsini ettiğimiz kale ekseninde bir yoğunlaşma söz konusudur. Bu yüzden Piraziz kasabasının eski tarihini Bendehor Kalesi ile başlatmak yanlış olmaz.
Bendehor Kalesi ekseninde oluşturulan idarî yapılanmanın 16. yüzyılın ortalarında revize edildiği anlaşılmaktadır. 1547 ile 1613 yılları arasında bölge, yeni oluşturulan Bozat nahiyesine bağlanmış, dolayısıyla söz konusu kale idarî ve malî açıdan önemini kaybetmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında yazılmış olan mahkeme kayıtlarında Bendehor sadece bir köydür ve onu da içine alan nahiyenin adı Piraziz olarak kaydedilmiştir.
Zaman içinde bölgenin merkezinin denize yakınlaşarak Şıhlı-Piraziz-Erenköy hattında değiştiği, 1869 ‘da hafta pazarının teşkilinden kısa bir süre sonra da nahiye merkezinin buraya taşındığı anlaşılmaktadır. Seyyah Hamilton’un, 1836’da bölgeyi gezdiği ve burayı Abdar imlâsıyla kaydettiği ifade edilir. İskelenin bulunduğu mevki, yakın köylerin buluştuğu bir pazaryeridir. Giderek artan ticari faaliyetler neticesinde, 1869 tarihli resmi bir kararla, burada Cuma günü Abdal İskele Pazarı kurulmuştur.
Cuma gününün Pazar faaliyeti için seçilmesi, merkezi bir caminin varlığı ile ilgilidir. Buraya gelen insanlar, Cuma ibadetini yerine getirdikten sonra, alışveriş yapmakta ve çeşitli sosyal ilişkilerini bu ortamda kurmaktadır. 1870’te Cuma pazarına çok sayıda gelen olduğu belirtilerek, bu yüzden Tiralizade Ali Efendi tarafından yeni yaptırılan camiye imam tayini istenmiştir.
Kaynak: XV ve XVI. Yüzyıllarda Giresun.